Naszyjnik gołębicy

Tauq al-hamama fi al-ulfa wa al-ullaf, dzieło młodego, zaledwie wówczas dwudziestoparoletniego Ibn Hazma (994-1064), należy do najsłynniejszych dokonań andaluzyjskiej myśli związanej z miłością. Księgę powstałą przypuszczalnie między 1019 a 1023 można uznać za traktat quasi-medyczny, w którym miłość jest potraktowana jako pewien szczególny stan, zarazem psychologiczny i fizjologiczny. Symptomy miłości wprawne oko może bez trudu rozróżnić: wywołuje ona chudnięcie, bezsenność, nagłe zmiany nastrojów, nieruchawość i otępienie, jęki i wzdychanie, a nawet dławienie i krztuszenie się pożywieniem. Kobiety uważa Ibn Hazm za bardziej podatne na miłość i stałe w swoich uczuciach; wynika to, jak sądzi, ze słabości i kruchości ich fizycznej natury. Temu medycznemu potraktowaniu zagadnienia sprzyja przekonanie, że miłość może prowadzić do śmierci, zwłaszcza gdy podda się jej człowiek o delikatnej konstytucji. Kochanek jest przy tym pacjentem trudnym, gdyż nie pragnie bynajmniej ozdrowienia i czerpie przyjemność ze swojej choroby. Z takiego potraktowania wynika także usprawiedliwienie miłości. Ponieważ nie jest ona uznawana za dobrowolny wybór, lecz za coś, co spada na człowieka niezależnie od jego woli, nie może wiązać się z winą czy ewentualnością kary.
Dzieło jest czymś w rodzaju zbioru pogrupowanych tematycznie przypadków. Proza przeplatana jest utworami poetyckimi, streszczającymi ogólniejsze prawdy i zarazem będącymi punktem wyjścia dla ilustrujących je anegdot. Całość stoi jednakże pod znakiem empirii: wszystko, co Ibn Hazm mówi o miłości opiera się na obserwacji stanów i zachowań żywych ludzi, spotkanych osobiście przez autora bądź co najwyżej znanych mu z godnych zaufania opowiadań; pomija natomiast milczeniem historie słynnych staroarabskich kochanków, przekazane przez bogatą tradycję literacką, licząca sobie już wówczas kilka wieków. Za to sporo tu materii autobiograficznej; Ibn Hazm powołuje się na znajomość kobiet, wśród których się wychował, na swoją własną, niespełnioną miłość do cudzej niewolnicy, a potem do jasnowłosej Num. Na podstawie tego ostatniego doświadczenia Andaluzyjczyk wysnuwa na przykład ciekawe wnioski o przywiązywaniu się do pewnej cechy partnera bądź partnerki, której poszukuje się później w kolejnych związkach.
Naszyjnik gołębicy jest więc przede wszystkim wnikliwym traktatem psychologicznym. Obserwacja koncentruje się tu na wywołanych miłością zmianach ludzkiego zachowania. Ibn Hazm próbuje tu przeniknąć absurdy miłości, takie jak wzajemna napastliwość kochających się ludzi. Charakterystyczną cechą kochanków jest jednakże emocjonalna labilność, sprawiająca, że szybko godzą się po sprzeczkach i zatargach, które z kogo innego uczyniłyby śmiertelnych wrogów. Sporo uwagi poświęca się tu lękom i urojeniom, jakie towarzyszą miłości, pociągającej za sobą zazdrość i chorobliwą podejrzliwość wobec ukochanej osoby: „Złe myśli krążą przy każdej drobnostce, która pochodzi od ukochanego” – pisze Ibn Hazm.
Andaluzyjczyk dostrzega także fakt, że miłość korzeni się raczej w domenie naszej własnej wyobraźni i skrywanych pragnień, niż w rzeczywistości i prawdzie o kochanej osobie; jest oparta na idealizacji i nie poddaje się zdroworozsądkowej perswazji. Świadczy o tym przytoczony przypadek człowieka zakochanego w dziewczynie, którą ujrzał we śnie. Równie dobrze można się zakochać w kimś znanym wyłącznie z wizerunku, opisu czy wymiany korespondencji; miłość może wywołać słyszany przez ścianę śpiew, lub przeciwnie, sam widok zupełnie nieznanej osoby, jak w przypadku miłości od pierwszego wejrzenia, będącej tu także jednym ze studiowanych przypadków. Wszystko to bowiem staje się pożywką dla wyobraźni, która jest tu prawdziwym źródłem i przyczyną, nawet jeśli oparta na iluzji miłość nie zawsze wytrzymuje konfrontację z rzeczywistością, a bywa, że rozczarowanie przemienia ją w głęboką i trwałą nienawiść. Tak czy owak, Ibn Hazm ceni wyżej uczucie narastające powoli, po „przysposobieniu duszy do miłości”, prowadzące do duchowego zjednoczenia.
Niezależnie od oparcia na obserwacji czy quasi-medycznego wydźwięku, Naszyjnik gołębicy można traktować także jako obyczajowy przewodnik, podręcznik kodów pozwalających na ekspresję własnych uczuć i poprawną interpretację subtelnych znaków, jakich używa partner czy partnerka (Ibn Hazm właściwie nie czyni bowiem rozróżnienia między miłością homo- i heteroseksualną). W tym sensie Ibn Hazma można uznać za prekursora ujmowania surowego afektu w ścisłe ramy skodyfikowanych zachowań, jakie przystoją kochankowi, co będzie właściwe także europejskiej fin amors - miłości dwornej. Tak więc kochanek daje wyraz swoim uczuciom poprzez grę spojrzeń, poprzez aluzje w postaci zacytowanych porzekadeł czy zagadek, w poezji i listach, albo poprzez gesty, na przykład dopijając to, co pozostawiła w kielichu ukochana, zwłaszcza jeśli przykłada do niego usta dokładnie w tym samym miejscu, gdzie znajdowały się jej wargi.
W przeciwieństwie do dawniejszej koncepcji uzryjskiej, gdzie umiłowana zwykle była lub miała być żoną poety-kochanka, nawet jeśli odrzucone oświadczyny lub wymuszony rozwód prowadziły do tragicznego finału, u Ibn Hazma cała sprawa miłości odrywa się niemal zupełnie od kwestii małżeństwa. Miłość staje się czymś niemal abstrakcyjnym, celem samym w sobie, za którym może, ale wcale nie musi stać realizacja na planie czysto seksualnym bądź społecznym. Należy ją rozumieć raczej w perspektywie neoplatońskiej, jako duchowe połączenie rozdzielonych cząstek pierwotnej, androgynicznej istoty. Seksualność stoi tu na dalekim planie. Ibn Hazm skłania się ku wstrzemięźliwości, zarówno w związku homoseksualnym, jak i heteroseksualnym, co pozwala mu na pogodzenie postulowanej tu tak wyraźnie całkowitej wolności kochania z porządkiem religijnym. Przystoi tu także dyskrecja, bo miłość, w przeciwieństwie do małżeństwa, nie posiada wymiaru społecznego, jest sprawą czysto prywatną, intymną, niewyjawioną.

Przekład angielski - kliknij tutaj